راهکارهای علمی و نوین برای حفظ ریه‌های ایران
ناحیه رویشی زاگرس با گستره پنج تا شش میلیون هکتار در ۱۰ استان کشور، سرچشمه زیست بیش از ۳۰ میلیون ایرانی است، این جنگل‌ها که در ۳۰ درصد گستره کشور امتداد یافته‌اند، زیر سایه سنگین تغییرهای اقلیمی و دخالت‌های انسانی، روزگار سختی را سپری می‌کنند و این روزها، تلاش برای احیای آنها از مسیر روش‌های نوین و پایدار امیدی تازه در دل خاک زاگرس کاشته است.
به گزارش ایرنا، طبق تحقیقات و بررسی‌ها، جنگل های زاگرس منبع زیست ۳۰ میلیون نفر از جمعیت کشور است؛ این جنگل‌ها با رودخانه‌های پرآب نظیر کارون، کرخه، سیمره، سیروان، زرینه‌رود، و زاینده‌رود و همچنین تأمین آب سفره‌های زیرزمینی نقش بی‌بدیلی در تضمین زندگی و معیشت جوامع انسانی از شمال غربی ایران تا جنوب در خوزستان ایفا می‌کنند.
جنگل‌های زاگرس با طول بیش از یک‌هزار کیلومتر، بخش‌های غربی کشور را در بر گرفته و استان های آذربایجان‌غربی، کردستان، لرستان، کرمانشاه، ایلام، خوزستان، اصفهان، چهارمحال‌وبختیاری، کهگیلویه‌وبویراحمد،فارس و بخشی از همدان و استان مرکزی را شامل می‌شود و طبق آمارها، کمترین سهم از پوشش جنگلی زاگرس، معادل ۵.۴ درصد، به استان‌های خوزستان و آذربایجان‌غربی تعلق دارد، در حالی که بیشترین سهم مربوط به کهگیلویه‌وبویراحمد با ۵۷ درصد است.
استان ایلام نیز به‌عنوان یکی از مناطق مهم این ناحیه رویشی، با گستره ۲۰ هزار کیلومترمربع، نقشی مهم در پوشش جنگلی کشور دارد، سهم استان ایلام از جنگل، با تنوع چشمگیر درختان طبیعی و دست‌کاشت، ۶۴۰ هزار هکتار تخمین زده می‌شود.
جنگل‌های زاگرس که از مهم‌ترین ذخایر طبیعی ایران به شمار می‌روند، به دلیل تغییرهای اقلیمی و دخالت‌های انسانی در معرض آسیب‌های جدی قرار گرفته‌اند.
در همین راستا، علی علیزاده علی‌آبادی، رئیس موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع کشور هفته گذشته، با هدف بررسی وضعیت جنگل‌های ایلام و ناحیه زاگرس در سفر به این استان از برخی جنگل‌ها و نهالستان‌ها دیدن کرد.
خبرنگار ایرنا نیز در گفت‌وگویی اختصاصی، با طرح مسائل و چالش‌های مرتبط با جنگل‌های زاگرس دیدگاه وی را در این باره جویا شد:
ایرنا: با توجه به بررسی‌های میدانی، وضعیت جنگل‌های ایلام را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
هدف از این بازدید، بررسی و پایش میدانی جنگل‌های زاگرس و عرصه های طبیعی جنوب ایلام بود، خوشبختانه، فعالیت‌های توسعه‌ای در زمینه نهال‌کاری و درختکاری در مناطق خشک و گرمسیری استان ایلام، نتایج بسیار مثبتی به همراه داشته است.
همچنین در مناطق سردسیر استان، اقدام‌های مؤثری برای احیا و غنی‌سازی جنگل‌ها انجام شده که می‌تواند به‌عنوان الگویی برای سایر استان‌های ناحیه رویشی زاگرس به‌کار گرفته شود.
در زمان حاضر، جنگل‌های زاگرس با مشکلات جدی مانند کاهش بارندگی، افزایش دما و خشکسالی روبه‌رو هستند که باعث شده بسیاری از مناطق جنگلی با تنک‌شدگی و زوال مواجه شوند، این شرایط محیطی روند زادآوری طبیعی درختان را دشوار کرده و آنها را در معرض حمله آفات نظیر سوسک‌های چوب‌خوار قرار داده است.
ایرنا: به غیر از تغییرهای اقلیمی، چه چالش‌هایی جنگل‌های زاگرس را تهدید می‌کند؟
یکی از مشکلات اساسی، افزایش ریزگردها و توفان‌های غباری ناشی از خشک شدن تالاب‌ها و کانون‌های گردوغبار است که افزون بر سلامت انسان‌ها، به رویشگاه‌های جنگلی نیز آسیب می‌زند.
این ریزگردها موجب ضعف شدید درختان و گیاهان زاگرس شده‌اند و در ترکیب با افزایش دما، شرایط را برای شیوع آفات جنگلی مانند آفت جوانه‌خوار و برگ‌خوار بلوط فراهم کرده‌اند.
نکته مهم این است که آفات بخشی از چرخه طبیعی جنگل‌ها هستند و در برخی سال‌ها طغیان می‌کنند، اما دخالت‌های انسانی، مثل کشاورزی در زیراشکوب جنگل‌ها و سمپاشیهای بی‌رویه، می‌توانند شدت این آفات را افزایش داده و اکوسیستم جنگلی را مختل کنند.
بدون، مدیریت علمی و اصولی، این مشکلات به‌مرور آسیب بیشتری به جنگل‌های زاگرس وارد خواهند کرد.
ایرنا: عامل انسانی چگونه موجب آسیب به جنگل‌ها می‌شود؟
دخالت‌های بی‌رویه و غیرعلمی انسانی در سال‌های گذشته چالش‌های بزرگی برای جنگل‌ها به وجود آورده و یکی از این دخالت‌ها، شخم زدن بوته‌های زیرشکوب و ایجاد الگوی مونوکالچر (کشت تک‌محصولی) در مناطق جنگلی است که باعث کاهش تنوع زیستی می‌شود.
افزون بر آن، سمپاشیهای مکرر برای کنترل آفات جنگلی، بدون رعایت اصول علمی، اکوسیستم زنده جنگل را تهدید می‌کند و ممکن است به نابودی تنوع گیاهی، حشرات مفید و بذرهای طبیعی از جمله بلوط منجر شود.
ورود بی‌رویه دام‌ها به عرصه‌های جنگلی یکی دیگر از مسائل جدی است، تغذیه دام‌ها از نهال‌ها و بذور تازه‌جوانه‌زده تعادل اکولوژیکی جنگل را مختل کرده و سبب افزایش آفات و کاهش توان بازسازی جنگل می‌شود، این رفتارهای غیراصولی، جنگل را نسبت به آسیب‌ها و خطرهای محیطی آسیب‌پذیرتر می‌کند.
ایرنا: دیدگاه شما به عنوان مسئول موسسه پژوهشی و تحقیقاتی در مورد سمپاشی جنگل‌ها برای مهار آفت‌ها چیست؟
بر اساس بررسی‌ها، آفت‌ها بخشی از چرخه طبیعی جنگل‌ها هستند و در صورت دخالت نکردن انسان، جمعیت این حشرات به‌طور طبیعی کاهش می‌یابد.
برای نمونه، پروانه سفید آمریکایی که در سال‌های گذشته در جنگل‌های کشور مشاهده شد، اکنون دیگر وجود ندارد، البته، اکنون آفت‌های جدیدی مانند جوانه‌خوار بلوط در برخی مناطق گسترش یافته‌اند، اما باید توجه داشت که این توالی میان گونه‌های آفت‌ها در طبیعت امری عادی است.
اقدام‌های غیرعلمی و غیراصولی مانند سمپاشی گسترده برای کنترل آفت‌ها، نه‌تنها تأثیر مثبتی ندارند، بلکه در مواردی وضعیت را وخیم‌تر می‌کنند و افزون بر هزینه‌بر بودن، سمپاشی گسترده می‌تواند حشرات مفید را از بین ببرد و تعادل اکولوژیکی جنگل را مختل کند.
طبیعت این توانایی را دارد که بدون دخالت انسان، خود را بعد از طغیان آفات احیا کند، آفت‌ها پس از یک دوره طغیان، به‌مرور کاهش می‌یابند و اکوسیستم به حالت طبیعی بازمی‌گردد.
بنابراین، دخالت‌های مخرب همچون سمپاشی، در عمل مانع این روند طبیعی شده و می‌تواند مشکلات بیشتری را برای جنگل‌ها به وجود آورد.
مدیریت پایدار و حفظ جنگل‌ها تنها با همکاری جوامع محلی، انجمن‌های زیست‌محیطی و کنترل فعالیت‌های مخرب انسانی محقق می‌شود.
ایرنا: راهکار و پیشنهاد موثر علمی برای مهار و کنترل آفت‌ها چیست؟
امروزه در بحث کنترل آفت‌ها، نباید تنها به روش‌های سنتی مانند سمپاشی بسنده کرد بلکه باید با بررسی دقیق چرخه زندگی این آفات، دشمنان طبیعی آنها را شناسایی و با تکثیر و رهاسازی آنها در محیط طبیعی، جمعیت آفت‌ها را کنترل کنیم.
با توجه به محدودیت‌های موجود در امکانات سمپاشی، بسیاری از درختان آلوده در مناطق سخت‌گذر و مرتفع قرار دارند که دسترسی به آنها برای سمپاشی سخت است و بنابراین، رویکرد موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع وزارت جهاد کشاورزی در مواجهه با آفات برگ‌خوار در صورت طغیان خسارت‌زا، استفاده از روش‌های نوین علمی است چرا که کنترل از طریق سمپاشی به علت نبود دقت در زمان و نحوه اجرا، کارایی لازم را ندارد.
به عنوان مثال، در صورت لزوم سمپاشی، باید این فرایند در مراحل لاروی یک و دو صورت بگیرد در حالی که بسیاری از سمپاشی‌ها در مراحل سه، چهار و پنج انجام می‌شوند که در عمل تأثیری ندارد و همچنین، زمان‌بندی درست سمپاشی نیز اهمیت دارد برای مثال، این اقدام باید در ساعت های ابتدایی صبح یا هنگام غروب انجام شود تا اثربخشی بیشتری داشته باشد.
در نهایت، ضروری است که ما به جای اتکا به روش‌های موقتی و ناکارآمد، به یک رویکرد جامع و پایدار با پشتوانه علمی و نوین در مدیریت آفات جنگلی روی بیاوریم و با توجه به مشکلات موجود در روش‌های محلول‌پاشی برای کنترل آفات، به این نتیجه رسیده‌ایم که انجام این نوع سمپاشی‌ها در جنگل نه تنها فایده‌ای ندارد بلکه موجب هدر رفت اعتبار و آسیب رسانی به بافت زنده اکوسیستم طبیعی می‌شود.
ایرنا: برای حفظ و پایداری اراضی جنگلی ناحیه رویشی زاگرس چه اقداماتی باید انجام شود؟
یکی از مهم‌ترین اقداماتی که باید در جنگل‌های زاگرس صورت گیرد، «نهال‌کاری» و «غنی‌سازی» مناطقی است که به شدت آسیب دیده‌اند، نمونه‌های موفقی از این اقدام در استان ایلام، در دهه‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ انجام شده که می‌تواند به‌عنوان الگویی برای سایر استان‌ها مورد استفاده قرار گیرد.
هدف اصلی ما این است که با اجرای طرح‌های غنی‌سازی، این جنگل‌ها به تدریج به حالت طبیعی خود بازگردند و از آسیب‌های ناشی از خشکسالی، ریزگردها و سایر تنش‌های محیطی جلوگیری شود.
اکنون موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع در حال بررسی تأثیر «ریزگردها» بر درختان جنگلی مناطق زاگرس است، این مطالعات در مراحل ابتدایی قرار دارند و ما در حال جمع‌آوری داده‌ها برای شناسایی اثرات مخرب ریزگرد، خشکسالی و سایر تنش‌ها بر سلامت درختان هستیم.
البته، با توجه به پیچیدگی عوامل موثر در ارتباط میان ریزگردها و زوال تدریجی درختان بلوط، تحلیل دقیق و روشن این ارتباط، به زمان بیشتری نیاز دارد.
ایرنا: طرح ملی «کاشت یک میلیارد درخت» چه آینده‌ای خواهد داشت؟ آیا این طرح در عمل قابلیت اجرا دارد؟
شیوه‌نامه اجرای طرح «کاشت یک میلیارد درخت»، که از سال گذشته آغاز شده است، با بهره‌گیری از تجربیات اولیه کشور در کاشت نهال، به‌طور قابل توجهی اصلاح شده و اکنون به‌صورت تدریجی در سراسر کشور در حال اجرا است.
مطالعات موسسه تحقیقات جنگل‌ها و مراتع وزارت جهاد کشاورزی نشان می‌دهد که کاشت یک میلیارد درخت در کشور به طور کامل امکان‌پذیر و ضروری است و این طرح به تقویت عرصه‌های جنگلی و کمک به احیای این مناطق با رویکردی علمی و اصولی منجر خواهد شد.
در منطقه زاگرس، که دارای حدود ۶ میلیون هکتار جنگل است، نهال‌کاری می‌تواند به غنی‌سازی جنگل‌های موجود کمک کند. افزون بر آن، «زراعت چوب» در حاشیه رودخانه‌ها و مزارع نیز یکی از روش‌های پیشنهادی برای توسعه پایدار جنگل‌ها محسوب می‌شود.
در صورت اجرای درست، این طرح نقش مهمی در احیای جنگل‌ها و تقویت تنوع زیستی خواهد داشت.
ایرنا: آیا طرح‌های تحقیقاتی مشترک با نهادهای بین‌المللی در زمینه جنگل‌های کشور در حال اجرا دارید؟
در منطقه زاگرس، شوربختانه هیچ طرح بین‌المللی در حال اجرا نیست، اما در جنگل‌های هیرکانی (شمال کشور)، برنامه‌هایی با مشارکت نهادهای بین‌المللی در حال انجام است.
در این راستا، برخی گونه‌های گیاهی بومی ایران به کشورهای اروپایی مانند «آلمان» و «دانمارک» ارسال شده و در آن کشورها کاشته شده‌اند و این گونه‌ها توانسته‌اند رشد موفقی داشته باشند و حتی در برخی مناطق از جنگل‌های این کشورها توسعه پیدا کنند.
همچنین، در چارچوب همین همکاری‌ها، برخی از نهال‌های اروپایی به ایران وارد شده و در ایستگاه‌های تحقیقاتی همچون «چمستان در شمال ایران» کاشته شده‌اند.
این تبادل گونه‌های گیاهی به‌منظور بررسی امکان سازگاری نهال‌های غیربومی با اکوسیستم جنگلی کشورمان در شرایط تغییرهای اقلیمی انجام می‌شود.
هدف اصلی این تبادل بررسی این موضوع است که «آیا می‌توان برخی از درختان فعلی در جنگل‌های هیرکانی را با نهال‌های غیربومی جایگزین کرد یا خیر؟» این رویکرد مشابه اقدامات کشورهای اروپایی برای احیای جنگل‌های خود با استفاده از گونه‌های مناطق دیگر، مانند جنوب اروپا یا جنگل‌های هیرکانی، است.
همکاری‌های بین‌المللی ایران با کشورهایی نظیر آلمان و دانمارک در زمینه احیای جنگل‌ها همچنان ادامه دارد و نقش مهمی در تبادل اطلاعات و تجربیات علمی ایفا می‌کند.
در نهایت، برای حفاظت از جنگل‌های کشور، به‌ویژه در مناطق حساس مانند زاگرس، باید بر «مدیریت پایدار»، «استفاده از روش‌های علمی» و افزایش همکاری‌های داخلی و خارجی تمرکز کرد تا بتوان از این منابع ارزشمند که رو به زوال هستند، به شکلی کارآمد و مؤثر محافظت کرد.
ایران با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی خود، تنوع گسترده‌ای در عرصه‌های جنگلی و مرتعی دارد. همین تنوع منحصربه‌فرد باعث شده تا پوشش گیاهی هر منطقه از کشور با دیگر نقاط متفاوت باشد و این امر اهمیت حفاظت از رویشگاه‌های طبیعی را بیش از پیش آشکار می‌کند.
استان ایلام، به‌عنوان یکی از مناطق شاخص رویشگاه‌های جنگلی، دارای دو میلیون هکتار وسعت است که یک میلیون و ۷۰۰ هزار هکتار آن را جنگل و مرتع تشکیل می‌دهد.
این زمین ها شامل گونه‌های متنوعی از درختان و درختچه‌ها مانند بلوط، بنه، داغداغان، بادام وحشی، زالزالک، کنار، اکالیپتوس و دیگر گونه‌های بومی است.
بیش از ۹۰ درصد پوشش جنگلی استان ایلام را گونه‌های متنوع بلوط تشکیل می‌دهد و این منطقه رویشگاه ۳۲ واریته مختلف بلوط است که آن را به یکی از مهم‌ترین منابع تنوع زیستی جنگلی کشور تبدیل کرده است.
اکنون سطح جنگل‌های استان ایلام بالغ بر ۶۴۰ هزار هکتار برآورد می‌شود که اهمیت مدیریت صحیح و پایدار این منابع طبیعی ارزشمند به‌ویژه در برابر تهدیدهایی همچون خشکسالی، آتش سوزی، ریزگردها و دخالت‌های غیرمجاز انسانی را دوچندان کرده است.
